با این حال، به اعتقاد نماینده سازمان بهداشت جهانی، کیفیت خدمات درمانی در ایران از وضعیت متوسط رو به بالایی برخوردار است، اما افزایش بیماریهای غیرواگیردار، بار بالای بیماریهای روانی در میان زنان، افزایش پرداخت هزینههای درمانی از سوی مردم و ناآگاهی جوانان ایرانی از بیماری ایدز، جزو موارد نگرانکننده در نظام بهداشت و درمان ایران است.
دفتر سازمان بهداشت جهانی در ایران، به نظر میرسد، مرکزی بیسروصدا و کمکار باشد و کمتر دیده شده این دفتر در رابطه با مسایل روز بهداشت و درمان ایران اظهارنظر کند و نظر کارشناسی دهد، دلیل این مساله چیست؟
اینطور که شما میگویید نیست، اما درصدی از گفتههای شما درست است و آن بخش بیسروصدا بود است نه کمکاری. شاید دلیل این مساله این باشد که سازمان جهانی بهداشت یکی از آژانسهای تخصصی سازمان ملل متحد در زمینه سلامت است که به مقامات مسوول سلامت، برنامههای مرتبط با سلامت و شرکای کاری در کشورهای عضو مشاوره فنی در زمینه بهداشتی ارایه میدهد.
به همین دلیل است که بیشتر فعالیتهایتان را با وزارت بهداشت هماهنگ میکنید؟
ببینید بهطور سنتی نمایندگیهای سازمان جهانی بهداشت در کشورها به عنوان مشاور سلامت عمومی با وزارت بهداشت کار میکنند و رابطی کارآمد میان کشورها و جوامع علمی بینالمللی هستند. سازمان جهانی بهداشت براساس یک برنامه مشترک دوسالانه با کشورها همکاری میکند. در حال حاضر برنامه همکاری 2112 2112 میان دفتر سازمان جهانی، بهداشت و وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در زمینه سیاستگذاری سلامت و تامین منابع و بهبود خدمات درمانی، مبارزه با ایدز، مالاریا و سل و سایر بیماریهای واگیردار، ایمنی بیماران، شاخصهای اجتماعی سلامت و برابری در سلامت، پیشگیری از بیماریهای غیرواگیر و حوادث، انتقال فناوری واکسن و کیفیت دارو پیریزی شده است.
با توجه به استانداردهای سازمان بهداشت جهانی ارزیابی شما از وضعیت کنونی بهداشت و درمان در ایران چیست؟
جمهوری اسلامی ایران به عنوان کشوری با درآمد متوسط رو به بالا در میان کشورهای پرجمعیت منطقه شرق مدیترانهای قرار دارد. در طول 21 سال گذشته، دستاوردهای سلامت ایران پیشرفت قابلتوجهی داشته است و در حال حاضر از متوسط منطقه بالاتر است. همچنین در طول دهه گذشته شاخصهای سلامت بهطور چشمگیری بهبود یافتهاند. از جمله این پیشرفتهای چشمگیر افزایش طول عمر در هر دو جنس بهخصوص زنان، کاهش شدید میزان مرگومیر نوزادان و مادران و بهبود میزان مرگومیر کودکان زیر پنج سال است.
در زمینه پیشگیری از بیماریها چطور؟
ایران، در میان کشورهای عضو در منطقه شرق مدیترانهای، یکی از کشورهایی است که در زمینه ارتقای سلامت و پیشگیری از بیماریها دستاوردهای قابلملاحظهای داشته و تجارب مفیدی به دست آورده است. از این دستاوردها میتوان به تداوم برنامههای بهداشتی کشور بدون فلج اطفال اشاره کرد بهرغم اینکه کشورهای همسایه دارای موارد فلج هستند. یک نمونه موفق دیگر کاهش خطر ایدز در بین معتادان تزریقی است. همچنین ایران اخیرا، پیشرفتهای خوبی در ریشهکنی مالاریا و سل داشته است. دستاوردهای نظام سلامت در بعضی بخشها به عنوان تجربه موفقیتآمیز در سطح جهانی مطرح شده است که مراکز درمان مثلثی ایدز، پوشش بالای واکسیناسیون کودکان، برنامه تنظیم خانواده و مبارزه با کمبود ید از نمونههای بارز آن هستند.
پیشرفتها در این بخش قابل دفاع است اما ایران هماکنون در بخش خدمات درمانی و بیماریهای غیرواگیر با مشکلات متعددی مواجه است. این مشکلات به گوش شما رسیده است یا آمارهایی از این مساله به دستتان رسیده؟
درست است. چالش فعلی عمدتا در خدمات بهداشتی شهری و موضوعات مربوط به بیماریهای غیرواگیر و عوامل تعیینکننده آنها مانند استعمال انواع دخانیات در نوجوانان، دیابت، فشارخون، کم بودن فعالیتهای جسمی و چاقیها و سایر موارد مانند استفاده از مواد مخدر و اچ.ای.وی است که نیاز به توجه و اقدام فوری دارد.
نقش مشورتی شما در این زمینه چگونه بوده است؟
ما با بررسی تجربه کشورهای موفق برنامههایی به دولت ایران ارایه کردیم که قطعا میتواند راهگشا باشد و تاکنون بخشی از این برنامهها اجرایی شده و بخش زیادی نیز هنوز اجرایی نشده است.
نکته دیگر در بهداشت و درمان ایران کیفیت خدمات درمانی است. ارزیابی شما از کیفیت خدمات درمانی در ایران چیست؟
باید اذعان کنم که کیفیت خدمات بهداشتی در ایران قابل مقایسه با کشورهایی با درآمد متوسط بالاست. اخیرا بازدیدی از خانههای بهداشت و امکانات بهداشتی در مناطق شهری و روستایی سه استان مختلف (کرمان، مازندران و تبریز) داشتم و متوجه کیفیت خوب این خدمات بهخصوص در مناطق دورافتاده شدم. هنوز جایی برای پیشرفت هست و ما از نزدیک با ایران همکاریهای فنی خود را ادامه میدهیم تا از طریق پزشک خانواده دسترسی به خدمات شهری را بهبود بخشیم. وزارت بهداشت همکاری بین بخش دولتی با بخش خصوصی را مستحکم میکند تا کیفیت و دسترسی به خدمات بهداشتی از طریق برنامه پزشک خانواده، که بر اساس نظام مراقبت از سلامت بنا شده است، را بهبود بخشد.
البته افزایش پرداخت هزینههای درمانی از جیب مردم و همزمانی آن با کیفیت پایین خدمات برخی مراکز درمانی چالشهای دیگری را نیز به بهداشت و درمان ایران تحمیل کرده است. هماکنون به گفته مسوولان وزارت بهداشت در ایران بیش از 55درصد هزینههای درمان از سوی مردم پرداخت میشود، به نظر شما این میزان بالا چه تاثیراتی بر ارایه خدمات درمانی دارد؟
ایران نیز مانند بسیاری از کشورها در جهان نهتنها مشکل تامین منابع مالی برای مراقبت از سلامت و میزان بالای هزینههای خارج از جیب را دارد بلکه مشکل گسترش دسترسی به مراقبتهای سلامت در مناطق شهری و پوشش بیمهدرمانی برای همه مردم را نیز دارد. امروزه، در بیشتر کشورها، بسیاری از مردم نمیتوانند از خدماتدرمانی استفاده کنند زیرا ناگزیر از پرداخت در زمان دریافت خدمات هستند و بسیاری از کسانی که از این خدمات بهره میبرند از بار مالی آن رنج میبرند. سازمان جهانی بهداشت مشوق پرداخت هزینه در زمان دریافت خدمات بهداشتی نیست تا از بار مالیای که بر فرد تحمیل میشود جلوگیری کند.
تجربه کشورهای موفق در زمینه کاهش میزان هزینههای پرداختی از سوی مردم چگونه است؟
در سطح جهانی، راه درازی برای رسیدن به پوشش فراگیر سلامت داریم اما اخیرا کشورهایی با سطوح درآمد مختلف، با ایجاد منابع مالی بیشتر و تجمع آنها به صورت موثر و کاهش خطرات مالی، پیشرفتهای مهم و موثری در جهت دستیابی به این هدف را داشتهاند اما هر کشوری با کشور دیگر متفاوت است، سازمان جهانی بهداشت به منظور طراحی راهکارهای سازگار، همکاری نزدیکی با وزارت بهداشت دارد.
جمهوری اسلامی ایران هنوز چالشهایی برای توسعه سلامت دارد. دولت از اغلب این چالشها آگاه است، بهخصوص آنهایی که مربوط به تامین منابع مالی مراقبت سلامت است. برای مثال: کاهش هزینههای خارج از جیب، توسعه دسترسی به مراقبتهای اولیه بهداشتی، پوشش 111درصد بیمه سلامت برای همه مردم (بهویژه در مناطق شهری) و کاهش بار حوادث جادهای را به عنوان اولویتهای سلامت در برنامه پنجساله توسعه ملی آورده است که وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی برای هر یک برنامه عملیاتی تدوین کرده است.
مساله نگرانکننده دیگر در بهداشت و درمان ایران افزایش میزان ابتلا به ایدز از طریق روابط جنسی کنترل نشده در ایران است. این سازمان چه راهکارهایی برای مقابله و پیشگیری از ایدز به دولت ایران ارایه داده است؟ عملکرد ایران را در این زمینه چگونه توصیف میکنید؟
سازمان جهانی بهداشت تاکید بسیاری بر دسترسی فراگیر به خدمات با کیفیت دارد تا کاستیهای موجود در تشخیص موارد بیماری و نیز پوشش مردم تحت درمان داروهای ضدویروسی را بهبود بخشد. به همین دلیل بالابردن توان و کیفیت مشاوره و خدمات آزمایشگاهی، ارتقای سطح آگاهی میان عموم مردم با توجه خاص به نوجوانان و زنان، انگزدایی و ادغام خدمات اچ.آی.وی در نظام مراقبت سلامت بهخصوص در خانواده و خدمات مراقبت پیش از تولد برای جلوگیری از انتقال بیماری از مادر به کودک، به شدت توصیه میشود. اخیرا، دولت با سازمان جهانی بهداشت و سایر آژانسهای سازمان ملل متحد همکاری میکند تا سیاستهای ریشهکنی برای انتقال ایدز از مادر به کودک را پیش ببرد.
آیا آموزش پیشگیری از ایدز در ایران هماکنون با استانداردهای جهانی و سازمان جهانی بهداشت مطابقت دارد؟
در حال حاضر سیاستهای بهبود بخشی بسته آموزشی ایدز برای جوانان بر پایه مهارتهای زندگی موجود است. در این راستا، آموزش ایدز بخشی از مفاد آموزش رسمی دوره راهنمایی و مقطع میانی دبیرستان است که آموزگاران نیز بر همین اساس آموزش میبینند. در سال گذشته چنین آموزشهایی برای آموزگاران به صورت سازمانیافته برگزار شد و بستههای آموزشی ویژهای برای این گروه و نیز دانشآموزان تهیه شد. برخلاف این واقعیت، هنوز آگاهی جوانان در مورد ایدز از انتظارات ما عقبتر است و فقط 62/15درصد از دختران و 65/21درصد از پسران (در مجموع 18درصد) میتوانند به سوالات مربوط به ایدز به درستی پاسخ دهند.
وظیفه اصلی سازمان جهانی بهداشت «مبارزه با بیماریها مخصوصا بیماریهای مسری شایع و ارتقای سلامت عمومی مردم جهان است.» هماکنون به نظر شما سلامت عمومی در ایران در مقایسه با سایر کشورهای منطقه در چه حدی است؟
ایران با توان فنی بالا در برنامهریزی سلامت و اجرای علمی آن بر اساس روشهای مبتنی بر شواهد، یکی از کشورهای الگو در منطقه به حساب میآید. تجربه مداخله میان گروههای پرخطر، بهخصوص معتادان تزریقی، چه در جامعه و چه در زندانها از بهترین تجربیات در دنیا به شمار میآید. موقعیت جغرافیایی کشور و موضوعات مشترک میان مرزی، ایران را با خطر مداوم شیوع بیماریها مواجه میکند که یک نظام مراقبت توانمند برآن نظارت دارد. ریشهکنی فلج اطفال، با وجود بار بالا در کشورهای همسایه مانند افغانستان و پاکستان، یکی از دستاوردهای برجسته کشور در دنیا به شمار میآید. ریشهکنی مالاریا، برنامه کنترل سل بهخصوص تلاش در مدیریت داروهای سل مقاوم به درمان از برنامههای موفق در منطقه است.
در رابطه با دارو و واکسن، ایران در جهت خودکفایی برای داروهای ضروری و مورد نیاز پیش میرود. افزون بر آن، مرکز کنترل ملی تحت سازمان دارو و غذا، که توسط سازمان جهانی بهداشت تایید شده است، موسسه رازی و انستیتو پاستور در ایران در حال آماده شدن برای تولید واکسن براساس شاخصهای کیفی سازمان جهانی بهداشت هستند. درخصوص شیوع عوامل خطر چاقی، فشارخون بالا، فعالیت جسمی ناکافی، کلسترول بالا و اعتیاد، پنج عامل مهم در بار بیماریهای کشور هستند. همچنین جمهوری اسلامی ایران از جمله کشورهایی است که بالاترین میزان بلایای طبیعی را در دنیا دارند که سیل، خشکسالی و زلزله ازشایعترین آنهاست. 77درصد از کشور روی خط گسل زلزله واقع شده است. این یک چالش مهم است اما در سالهای اخیر شاهد توسعه خوب خدمات پزشکی اورژانسی و ارایه خدمات بودهایم.
در ایران میزان و کیفیت شاخصهای سلامت زنان همواره به عنوان یکی از نگرانیهای مسوولان در ایران مطرح شده است. شما در سازمان بهداشت جهانی وضعیت کنونی سلامت زنان را چگونه ارزیابی میکنید؟
آمار به روز شده در مورد سلامت زنان نشان میدهد که ایران در سه دهه اخیر بهطور قابل ملاحظهای در زمینه سلامت زنان و مادران پیشرفت کرده است. برای مثال میتوان به کاهش مرگومیر مادران در دو دهه اشاره کرد که ایران جایگاه سوم را در کاهش مرگومیر مادران دارد و از افزایش حضور متخصص در هنگام زایمان به بیش از 75درصد موارد میتوان نام برد. ایران باید در آینده تلاش در حفظ این دستاوردها کند.
سلامت زنان در ایران بر اساس تحقیقات شما چه مشکلات و چالشهایی دارد؟
چنانکه تحقیقات نشان میدهد چالشهای جدید در حال ظهور هستند. اختلالات روانی رتبه اول بار بیماری را در میان زنان در ایران دارند که نیازمند راهکارهای متمرکز و منابع است. همچنین اقدامات چندجانبهای برای ترویج سبک زندگی سالم بهخصوص برای زنان ضرورت دارد. افزایش شیوع افراد سیگاری میان زنان و کاهش سن شروع مصرف دخانیات از چالشهای جدید هستند. همچنین، زنان فعالیتهای بدنی کمی دارند و نیمی از آنها مبتلا به اضافه وزن یا چاقی هستند که خطر بیماریهای غیرواگیر را در آنها افزایش میدهد. بیماریهای غیرواگیر میتوانند یک فشار واقعی بر نظام سلامت باشند که بسیاری از خانوادهها را دچار مشکلات مالی کنند. بروز سرطان سینه در ایران به نسبت کشورهای توسعهیافته و در حال توسعه و نیز منطقه شرق مدیترانهای بالاست و غالبا تشخیص در مراحل آخر و دیر صورت میگیرد.
با این تفاصیل مهمترین عامل تهدیدکننده سلامت در ایران چیست؟
در طول دو دهه گذشته، ایران با بهبود شاخصهای گوناگون سلامت پیشرفتهای قابل ملاحظهای را در بخش سلامت داشته است. با این حال، بر اساس آخرین گزارش بار بیماریها در ایران پنج عامل مهم تهدیدکننده سلامت عبارتند از: سوءمصرف مواد، چاقی و اضافه وزن، کمخونی، فشارخون بالا و فعالیت بدنی کم. این گزارش حاکی از آن است که بیش از نیمی از بار بیماریها ناشی از بیماریهای غیرواگیر هستند و جراحات بدنی، بیماریهای واگیردار، زایمان، عوارض حول زایمان و تغذیه در رده بعدی قرار دارند. سه گروه بیماری که سبب بالاترین میزان ناتوانی در طول دوران زندگی، در تمامی سنین و هر دو جنس را شامل میشوند عبارتند از جراحات، اختلالات روانی و بیماریهای قلبی عروقی. همچنین تغییراتی در رفتارهای مصرف دخانیات صورت گرفته است، بهخصوص مصرف روزانه در میان جوانان و زنان افزایش یافته در حالیکه سن مصرف پایین آمده است. تهران به عنوان کلانشهر و 12 شهر دیگر، به علت آلودگی هوا، با چالشهای جدید در زمینه سلامت مواجهاند.
هماکنون برخی کارشناسان در ایران، از افزایش سرطان تحتعنوان سونامی سرطان خبر میدهند، آیا گزارشهای شما این مساله را تایید میکنند؟
خوشبختانه ایران دارای نظام ثبت سرطان است. بر اساس اطلاعات ملی ثبت شده در مورد میزان سرطان از 2112 تا 2117 گزارشهای ملی از افزایش سرطان خبر میدهند. لازم به ذکر است که بعضی از بخشهای آن بر میگردد به تشخیص بهنگام و شناسایی آن در مراحل اولیه، اما نه تنها در سطح ملی بلکه در سطح خاورمیانه و جهانی در حال افزایش است.
افزایش سرطان درصورت حقیقت داشتن آن، تنها مربوط به ایران است یا یک موج جهانی است؟
سرطان یکی از عوامل اصلی مرگ در سراسر جهان است و تعداد کل موارد در سطح جهان رو به افزایش است. پیشبینی میشود که در طی سالهای 2117 تا 2121 تعداد مرگومیر ناشی از سرطان در جهان به میزان 25درصد (از 767میلیون به 1165میلیون مرگ) افزایش یابد که بر جمعیت جهانی رو به رشد و سالمند اثر میگذارد. پژوهشهای بیشتری نیاز است تا ارقام درست چه در ایران و چه در سطح جهانی نشان داده شود. در ایران میزان بروز سرطان و نرخ مرگومیر کمتر از منطقه شرق مدیترانهای و جهان برای هر دو جنس است. با وجود این، بعضی سرطانهای خاص مانند سرطان سینه، بیشتر از کشورهای توسعهیافته و در حال توسعه است. در بعضی از انواع سرطان حتی بالاترین میزان را در دنیا دارد. حداقل یکسوم تمامی موارد سرطان قابل پیشگیری هستند. پیشگیری ارزانترین راهکار درازمدت برای کنترل سرطان است. شماری از عوامل خطرزای متداول که با رشد سرطان مرتبط هستند عبارتند از: شیوه زندگی ناسالم، شامل مصرف دخانیات و الکل، برنامه غذایی ناکافی و ناسالم، فعالیت بدنی کم (و قرارگرفتن در معرض عوامل سرطانزای شغلی) مانند آزبست (و زیستمحیطی) آلودگی هوای داخل ساختمان، (تابش اشعه) مانند اشعه ماورای بنفش و یونیزان (و برخی عفونتها)، هپاتیت ب یا عفونت ویروسی پاپیلومانی انسانی.
مصرف دخانیات به تنهایی یکی از بزرگترین عوامل خطرزای قابل اجتناب برای مرگومیر ناشی از سرطان در سرتاسر دنیاست که سالانه حدود 22درصد از مرگ در اثر سرطان را رقم میزند. یکی دیگر از راههای کنترل سرطان تغییر در برنامه غذایی است. میان اضافه وزن و چاقی با بسیاری از انواع سرطان مانند سرطان مری، کولورکتوم، سینه، اندومتر و کلیه مرتبط است. برنامه غذایی که مصرف میوه و سبزیجات در آن بالاست میتواند اثر محافظتی بر روی بسیاری از سرطانها داشته باشد. علاوه بر این، مصرف بیش از حد گوشت قرمز و گوشتهای حاوی مواد نگهدارنده (کنسروها، سوسیس و کالباس) ممکن است با خطر افزایش سرطان روده بزرگ در ارتباط باشد. افزون بر آن، عادتهای غذایی سالم که از ایجاد سرطانهای مرتبط با برنامه غذایی جلوگیری میکند خطر ابتلا به بیماریهای غیرواگیر را نیز کاهش میدهد. فعالیتهای بدنی منظم و نگهداری وزن متعادل بدن، همراه با برنامه غذایی سالم، بهطور چشمگیری خطر ابتلا به سرطان را کاهش میدهد. سیاستها و برنامههای ملی به منظور بالا بردن سطح آگاهی و کاهش خطر ابتلا به سرطان باید اجرا شوند و اطمینان حاصل شود که اطلاعات و پشتیبانی لازمه برای اتخاذ شیوه زندگی سالم در اختیار مردم قرار گیرد.
نظر شما